اهداف و پیام‏های سفر نخست‌وزیر ترکیه به تهران‏

.

حضور احمد داوود اوغلو نخست‌‏وزیر ترکیه و همزمان با آن حضور بوگدانف فرستاده ویژه پوتین رئیس‌‏جمهور روسیه در تهران «بسیار مهم» تلقی شده است. در این میان بعضی از مراکز سیاسی با تمرکز روی بحران سوریه گفته‌‏اند این دو سفر، نشان می‌‏دهد که تهران در حال برقرار کردن یک تعادل منطقه‌‏ای به‌نفع سوریه است و ایفای چنین نقشی‏ فقط از ایران برمی‏‌آید.

با توجه به اختلاف دیدگاه‏هایی که در گذشته میان ایران و ترکیه در خصوص بحران سوریه وجود داشته، سفر داوود اوغلو به تهران نشان‏‌دهنده نزدیک شدن دیدگاههای دو کشور در خصوص این بحران مهم است. نخست‏‌وزیر ترکیه پس از بازگشت از تهران به خبرنگاران گفت: ‏ترکیه به‌همراه ایران برای پایان دادن به «جنگ برادرانه» تلاش می‏‌کند. وی هم‏چنین گفت: کشورش با هر طرحی که نتیجه آن تجزیه سوریه باشد، مخالف است.

اگرچه نمی‏‌توان با قاطعیت سخن گفت اما شواهد بیانگر آن است که دولت‏ ترکیه علاقه‏‌مند شده تا نقش سازنده‏‌ای را در بحران سوریه ایفا کند. مخالفت با تجزیه سوریه و قانونی دانستن دولت دمشق که در اظهارات نخست‌وزیر ترکیه آمده، نشان می‏‌دهد که‏ ترکیه در حال عبور از مواضعی است که در داخل‏ ترکیه نیز با انتقادات زیادی توأم شده بود.

ورود نخست‏‌وزیر ترکیه به تهران، یک ضربه مؤثر به طرح‏‌هایی محسوب می‏‌شود که طی روزهای اخیر از سوی بعضی‏ از قدرت‏های عضو شورای امنیت سازمان ملل ارائه شده بود و ازاین‏‌رو باید گفت در شرایطی که خیلی از ناظران سیاسی می‏‌گفتند با تقارب پیش‌آمده بین آمریکا و روسیه، کشور ترکیه به حاشیه رفته است، سفر اوغلو نشان داد که ترکیه برای مواجهه با شرایطی که منافع ملی آ ‏‌را تضعیف کند، دست‏‌بسته نیست. اعلام موضع صریح اوغلو درباره به توافق رسیدن با ایران در مهم‏ترین مسایل پرونده سوریه ازجمله مخالفت با تجزیه این کشور، تأثیر مهمی در حل بحران سوریه و بهبود شرایط امنیتی‏ ترکیه خواهد داشت. توافق با ایران خواه‌ناخواه به‏‌معنای مقابله با توافق محرمانه احتمالی میان آمریکا و روسیه خواهد بود و این بدان معناست که بار دیگر در این موضوع، بازی منطقه‏‌ای بر بازی فرامنطقه‏‌ای برتری پیدا کرده است. تأکید دوباره مقامات ایرانی در روزهای اخیر بر درون سوری و سیاسی بودن راه‏‌حل بحران سوریه نشان داد که تهران تحت تأثیر بازی‏‌های فرامنطقه‏‌ای، حمایت از متحد خود را فراموش نکرده است.

«احمد داوود اوغلو» نخست وزیر ترکیه، بامداد شنبه (پانزدهم اسفندماه) در صدر هیئتی از وزیران این کشور برای سفری دوروزه وارد تهران شد. این اولین سفر داوود اوغلو به ایران در مقام نخست وزیری است.

هم‏چنین، طی 2 سال گذشته این اولین حضور رییس کابینه ‏ ترکیه در تهران است. سفر نخست وزیر ترکیه و هیئت همراه وی به ایران در حالی انجام می‏‌شود که پیشتر یک هیأت بلندپایه اقتصادی ــ تجاری‏ ترکیه به‌ریاست «رفعت حصارجیکلی اوغلو» رییس اتاق‏های بازرگانی و بورس‏ ترکیه از ایران دیدن کرده بود.

ترکیه و ایران به‏‌عنوان همسایگانی قدیمی از دیرباز روابط نزدیکی با یکدیگر داشته‏‌اند و با وجود این‏که منطقه خاورمیانه در طول یک قرن گذشته همواره آبستن تنش و بی‏‌ثباتی بوده، اما روابط این 2 کشور همیشه میزانی از ثبات را تجربه کرده است.

در سال‏های گذشته، منطقه خاورمیانه دستخوش شدیدترین بی‏‌ثباتی‏‌ها بوده و تشدید رقابت‏های ایران و ترکیه در بحران سوریه و پیچیده شدن این بحران، زمینه‏‌ساز تیرگی روابط 2 کشور شده است به‏‌گونه‏‌ای‏‌که مقام‏های سیاسی‏ تهران و آنکارا موضع‏‌گیری‏‌های قابل توجهی را علیه سیاست‏های یکدیگر در سوریه داشته‏‌اند. با این حال، تهران و آنکارا تلاش کرده‏‌اند با تفکیک منافع سیاسی و اقتصادی از یکدیگر، روابط دوجانبه و دوستانه گذشته را حفظ کنند.

از سوی دیگر، سفر داوود اوغلو به تهران در عین حال یک علامت واضح از فاصله گرفتن‏ ترکیه از مواضع عربستان و هم‏پیمانان او درباره بحران سوریه حساب می‏‌شود. مقامات سعودی ازجمله احمد الجبیر وزیر خارجه بر توسل به زور برای سرنگونی بشار اسد تأکید کردند و حتی یک خبر بیانگر آن بود که هواپیماهای سعودی وارد فضای سوریه شده و نقاطی را بمباران کرده‏‌اند. اگرچه نخست‏‌وزیر ترکیه بعد از بازگشت از تهران اعلام کرد که همچنان از مواضع عربستان درباره سوریه حمایت می‏‌کند اما همه می‏‌دانند که مقام ارشد ترکیه در تهران پای ورقه‏‌ای را امضا کرده که در آن بقای دولت کنونی سوریه به‏‌صورت پررنگی قرار داشته است.

پیش از این و در جریان سفر نخست‌‏وزیر ترکیه به عربستان، بسیاری از رسانه‏‌ها نوشتند که ‏ ترکیه به بسیاری از درخواست‏‌های عربستان درباره سوریه تمکین کرده است کما این‏که یک مقام ‏ترکیه از اعزام هواپیماهای سعودی به پایگاه هوایی اینجرلیک خبر داد ولی بعداً معلوم شد که نه هواپیمایی آمده و نه نیرویی در این پایگاه پیاده شده است. توافق با تهران اما اتفاق افتاده است و این می‏‌تواند آغاز یک همکاری گسترده بین ایران و ترکیه باشد. بر این اساس بعضی از محافل‏ ترکیه با اشاره به همراهی 160 بازرگان‏ ترک در سفر داوود اوغلو گفته‏‌اند روابط تهران ــ آنکارا به‏‌سرعت بهبود پیدا کرده و به رقم 30 میلیارد دلار در مبادلات تجاری خواهد رسید. پذیرش هیئت سیاسی و بازرگانی‏ ترکیه توسط جمهوری اسلامی نشان داد که از این ‏‌طرف هم علاقه زیادی به بهبود رابطه و گسترش مناسبات وجود دارد.

اقتصاد متکی به توریسم‏ ترکیه، در سال‏های اخیر عمیق‏‌ترین زخم‏ها را برداشته است. مهم‏ترین فاکتور رونق صنعت گردشگری در هر کشور توریستی، «امنیت» است. حالا ترکیه به یکی از مقاصد ناامن برای توریست‏های جهان تبدیل شده است. انفجارها و تیراندازی‏‌های گاه‏‌و‌بی‏‌گاه دو شهر اصلی این کشور، درگیری نیروهای دولتی با مخالفان و جنگ داخلی با کردهای ‏ترکیه و هم‏چنین درگیری این کشور در بحران سوریه و سرازیر شدن مهاجران سوری به ‏ترکیه، ازجمله عوامل کاهش درآمدهای حاصل از گردشگری در سال 2015 شده است. از سوی دیگر، روسیه به‏‌طور کامل سفرهای تفریحی شهروندان خود به ‏ترکیه را لغو کرده است و از طرف ایران نیز به‏‌دلیل همین ناامنی‏‌ها، اشتیاق سفر به آنجا به‏‌شدت کاهش یافته است. علاوه بر این، ترکیه تأمین‏‌کننده اصلی محصولات کشاورزی برای بازار بزرگ روسیه بود که توقف صادرات این محصولات نیز خسارت بزرگی برای اقتصاد ترکیه بوده است.

اما واضح است که ایران نمی‏‌خواهد بین گزینه‌‏ها انتخاب کند، دلیلی هم برای این ‏‌کار وجود ندارد. ایران مایل است با هر دو همسایه بزرگ خود یعنی روسیه و ترکیه روابط فعالی داشته باشد و نیز تمایل دارد تا این دو همسایه روابط بهتری با یکدیگر داشته باشند. حل مسایل فی‌‏مابین مسکو و آنکارا و نزدیک شدن این دو کشور با منافع ایران انطباق دارد.
در این میان تهران بارها نشان داده است که ارزش مناسبات با مسکو را می‏‌داند و ازاین‏‌رو طی سالهای اخیر و به‏‌خصوص طی دو سال گذشته، هیئت‏های مختلف ایرانی از روسیه دیدن کرده و متقابلاً تهران پذیرای رئیس جمهور روسیه و بسیاری دیگر از مقامات این کشور بوده است. در این میان بعضی از مخالفان ایران گفته‏‌اند تهران با پذیرش سفر داود اوغلو در این شرایط که اختلافاتی بین ایران و روسیه بر سر زمان، گستره و شرایط آتش‏‌بس سوریه بروز کرده است، به روس‏ها یادآوری کرده که روی توافق مسکو ــ واشنگتن حساس است و نمی‏‌تواند از تأثیر منفی آن بر سوریه چشم‏‌پوشی کند.

اما واقعیت این است که اختلافات ایران و روسیه بر سر ابعاد کیفی آتش‌‏بس آن‌قدر نیست که تهران بخواهد از کژتابی‏ پیش‏‌آمده انتقام بگیرد. در عین حال اظهارات بعضی از مقامات روسیه نشان داد که مسکو به ارزش راهبردی‏ توافقات با تهران واقف است و نمی‏‌خواهد حسن‏‌نیت کنونی بین دو کشور را که در حد بالایی قرار دارد، مخدوش گرداند. اصلاحیه‏‌ای که پوتین بر بحث نظام فدرالی زد و بار دیگر بر عدم مداخله خارجی درباره سرنوشت رئیس جمهور سوریه تأکید نمود، بیانگر آن است که روسیه بر سر توافق قبلی با ایران قرار دارد. در سفر بوگدانف، مقامات ایرانی یادآور شدند که تا پیش از پایان جنگ نمی‏‌توان از مدل خاصی صحبت کرد و این موضوعی است که در درون سوریه و در شرایط باثبات تصمیم‏‌گیری می‏‌شود.

آمریکایی‏‌ها به‌گمان این‏که با این طرح می‏‌توانند علاوه بر سخت کردن شرایط برای دولت سوریه، سبب جدایی ایران و روسیه از هم شوند و این می‏‌تواند توأمان به اقتدار ایران و روسیه لطمه بزند، طرحی که از آن به Plan B یاد می‏‌شود، ارائه کردند. Plan B در واقع طرح تجزیه سوریه و به‏‌هم خوردن مرزهای کنونی این کشور است به‏‌گونه‏‌ای که کشوری در جنوب، کشوری با مرکزیت دمشق، کشوری در شرق و کشوری در شمال غرب سوریه به‏‌وجود آید. اظهارات هوشمندانه احمد داوود اوغلو نخست‏‌وزیر ترکیه مبنی بر “ما پس از آن‏که 100 سال درد طرح «سایکس پیکو» را تحمل کردیم، نمی‏‌توانیم به پیدایی سایکس پیکوی جدیدی میدان بدهیم” نشان داد آنچه بعضی از محافل سیاسی درباره Plan B گفته بودند، واقعیت دارد.

متأسفانه همزمان با بحث از 1Plan B روسیه بحث از فدرالی شدن سوریه به‏‌عنوان راه‏‌حل بیرون رفتن سوریه از بحران امنیتی یاد کرد و حال آن‏که فدرالی شدن یک کشور زمانی اتفاق می‏‌افتد که امکان گفت‏‌وگو و توافق میان گروه‏های مؤثر وجود داشته باشد. وقتی که دو استان سوریه در تصرف داعش و نزدیک به چهار استان آن در تصرف جبهه ‏النصره قرار دارد و در بقیه شهرها نیز کم یا بیش عوامل بر‌هم‌زن امنیتی وجود دارد، چگونه می‏‌توان از تغییر ساختار سیاسی یک کشور سخن گفت؟ زمانی که بعضی از مقامات روسیه در برابر طرح Plan B آمریکا از طرح فدرالیزه شدن سوریه خبر دادند، بعضی از ملت‏ها و دولت‏های منطقه گمان کردند ایران و دولت‏ها و جنبش‏های مرتبط با آن با این طرح موافقت کرده‏‌اند اما طولی نکشید که این انگاره باطل شد، بعضی از مقامات روسیه، خود وارد میدان شده و اعلام کردند فدرالی ‏موضوع پرمناقشه‏‌ای است که باید زمان مناسب بحث از آن فرا برسد. این موضع در واقع موضع اصلاحی‏ روسیه به‏‌حساب آمد.

سوریه بدون‏‌شک به آتش‏‌بس نیاز دارد اما هدف از این آتش‏‌بس نمی‏‌تواند آسایش‏‌بخشی به نیروهایی باشد که بیش از 4 سال است امنیت سوریه را ربوده‏‌اند. متأسفانه در اعلام زودهنگام و هماهنگ‏‌نشده آتش‏‌بس سوریه که از شنبه هفته قبل در مناطق جنوبی و غربی حلب به‏‌اجرا درآمد، به این نکته که آتش‏‌بس بیش از آن‏که به‌نفع دولت باشد به‌نفع معارضه مسلح است، توجه نشد. هم‏‌اینک بیم آن می‏‌رود که از یک‌‏سو تروریست‏ها با استفاده از فرصت آتش‏‌بس بار دیگر مناطق آزادشده در جریان عملیات نصر2 را آلوده نمایند و از دیگر سو آتش‏‌بس عملاً پاک‏سازی مناطق آزادشده را با دشواری‏‌هایی مواجه گرداند چراکه اساساً معلوم نیست کدام گروه‏ها مشمول طرح آتش‏‌بس هستند و کدام گروه‏ها نیستند و از سوی دیگر بدون تمهیدات قبلی و گردآوری اطلاعات امکان شناسایی نیروهایی که برای پایبندماندن به آتش‏‌بس تعهد سپرده‏‌اند از کسانی ‏‌که متعهد به آتش‏‌بس نیستند، عملاً وجود ندارد.

سفر نخست‌‏وزیر ترکیه به تهران فضای منطقه‏‌ای را به‌نفع ثبات آماده‏‌تر می‏‌کند، کما این‏که مولود چاوش اوغلو وزیر خارجه‏ ترکیه اعلام کرد که رسیدن به دیدگاه مشترک با ایران برای پایان دادن به تنش‏های فرقه‏‌ای لازم است. این مواضع پس از توافق نظامی ایران و روسیه یک گام دیگر برای حل پرونده سوریه به‏‌حساب می‏‌آید و البته این موفقیت عملیات نصر2 در منطقه حساس حلب بود که زمینه پیدایی جمع‏‌بندی تازه‌ای از تحولات منطقه را فراروی کشورها قرار داد.

در این‏‌راستا و برای فهم اهمیت سفر داوود اوغلو به ایران، بیان چند نکته ضروری است:

نخستین نکته‌‏ای که در سفر نخست‌وزیر ترکیه به ایران مهم جلوه می‏‌کند، حضور هیئت همراه داوود اوغلو است. همان‏‌گونه که پیشتر گفته شد، ایران شرایط مناسبی برای سرمایه‏‌گذاری خارجی دارد و کشورهای زیادی نیز تاکنون برای سرمایه‏‌گذاری در بخش‏های گوناگون صنعت و خدمات در ایران با مقام‏های کشورمان وارد گفت‌وگو شده‏‌اند. ترکیه نیز از این موضوع برکنار نیست و تلاش دارد روابط تجاری ــ اقتصادی خود را با ایرانِ پسابرجام گسترش دهد. همراهی وزیران اقتصاد، گمرک و تجارت، ارتباطات و توسعه، حمل و نقل و انرژی‏ ترکیه با نخست وزیر این کشور در این پیوند قابل تحلیل است.

فهم این مسئله زمانی اهمیت می‌‏یابد که در چشم‌‏انداز میان‏‌مدت روابط اقتصادی ایران و ترکیه، قرار است حجم مبادله‏‌های 2 کشور به بیش از 30 میلیارد دلار افزایش یابد. لغو تحریم‏‌های بین‏‌المللی علیه ایران پس از برجام، فرصت مناسبی برای دست‌یابی به این حجم از روابط تجاری دوجانبه است، به‌‏ویژه پس از بحران در روابط ترکیه با روسیه، آنکارا بیش از پیش نیازمند نفت و گاز ایران است.

دومین نکته‌‏ای که باید در سفر نخست وزیر ترکیه به ایران مورد توجه قرار داد، مسئله سوریه است. نزدیک به یک هفته از آغاز آتش‏‌بس در سوریه می‏‌گذرد و شواهد نشان می‏‌دهد به‏‌رغم چندبار نقض آتش‏‌بس، اراده بین‏‌المللی بر آن است که این وضعیت تداوم داشته باشد تا در سایه آن گفت‏‌وگوهای صلح سوریه بار دیگر از سر گرفته شود. در صورت موفقیت آتش‏‌بس و دستیابی به توافقی سیاسی، کشورهایی که تاکنون از گروه‏های‏ تروریستی پشتیبانی می‏‌کردند، بازندگان اصلی بحران سوریه خواهند بود، این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران به‌‏دلیل نقش سازنده در حفظ نظام سیاسی سوریه و مبارزه با گروه‏های‏ تروریستی، اکنون به یکی از طرف‏های اصلی حل‏‌و‏فصل بحران سوریه تبدیل شده است. ترکیه نیز به این امر واقف است و به نظر می‏‌رسد بخش مهمی از انگیزه‏‌های این سفر، به نقش سازنده تهران در حل‏‌و‏فصل مسالمت‏‌آمیز بحران سوریه و تأمین منافع‏ ترکیه در این بحران بازمی‏‌گردد.

سومین نکته‌‏ای که در سفر نخست وزیر ترکیه به ایران باید مورد توجه قرار داد، مسئله کردهاست. «مسعود بارزانی» رییس اقلیم خودمختار کردستان عراق در موضع‏‌گیری خود که هفته گذشته داشت، از ایجاد یک نظام فدرال در سوریه پشتیبانی کرد. با توجه به وضعیت گروه‏های قومی ــ مذهبی در سوریه، تنها گروهی که از توان و انگیزه ایجاد یک منطقه فدرال (به‌احتمال زیاد شبیه به آنچه در اقلیم کردستان عراق وجود دارد) در سوریه برخوردار است، کردهای این کشور هستند. این مسئله در شرایطی مطرح می‏‌شود که‏ ترکیه با برخی گروه‏های کردی این کشور به‏‌شدت درگیر است و مناطق کردنشین‏ ترکیه در وضعیتی پرچالش قرار دارد. تشکیل یک منطقه فدرال در کردستان سوریه با منافع اعلانی ترکیه در تضاد است و آنکارا تشکیل منطقه خودمختار در کردستان سوریه را خط قرمز خود اعلام کرده است. از طرفی، مسکو با هرگونه مداخله نظامی‏ ترکیه در سوریه مخالف است و هشدار داده که چنین دخالتی می‏‌تواند به درگیری نظامی میان 2 کشور بینجامد. این وضعیت فضا را برای پیشروی‏‌های بیشتر کردهای سوریه به‌سمت مرزهای‏ ترکیه و نزدیک شدن به تشکیل یک اقلیم یک‌پارچه کردی در سوریه فراهم کرده است. در برابر، دست‏ ترکیه برای هرگونه مداخله مستقیم نظامی در سوریه بسته به نظر می‏‌رسد.

به نظر می‏‌رسد برای حل این معضل راهبردی، ترکیه حسابی ویژه روی نقش جمهوری اسلامی ایران در جلوگیری از تشکیل هرگونه اقلیم کردی در سوریه باز کرده است و در تلاش است از ظرفیت‏های سیاسی جمهوری اسلامی ایران در این‏‌راستا بهره جوید.

چهارمین نکته، به تلاش‏های‏ ترکیه برای دوری از انزوای منطقه‏‌ای با تکیه بر نقش سازنده ایران در تحولات منطقه بازمی‏‌گردد. ترکیه پس از موضع‏گیری‏‌هایش در خیزش‏های عربی به‏‌ویژه در مسئله سوریه تا حدی فضای پویش خود را محدود کرد. سران آنکارا، همپیمانی با عربستان و همراهی با اروپا و آمریکا را بهترین گزینه برای خروج از آن شرایط دانستند تا این وضعیت را با تغییر محاسبه‏‌های راهبردی در خاورمیانه به‌سود خود پایان دهند.

پیامدهای بحران‏های خاورمیانه برای امنیت جهان به‏‌ویژه اروپا موجب شد همپیمانان غربی‏ ترکیه نیز مقابله با ریشه‏‌های بی‏‌ثباتی و تروریسم در خاورمیانه را در صدر دستورهای کار خود قرار دهند که توافق چندی پیش آمریکا و روسیه برای حل سیاسی بحران سوریه نمود عینی وضعیت یادشده است. در چنین شرایطی، ترکیه درصدد است با تقویت روابط سیاسی و اقتصادی با ایرانِ پس از برجام، شرایط منطقه‏‌ای خود را بهبود بخشد و سهم مطلوبی از تغییرهای‏ راهبردی در محیط امنیتی خاورمیانه کسب کند.