قره باغ و موضع کشورهای همسایه، جنگ تمام عیار یا آتش افروزی های پراکنده

قره باغ و موضع کشورهای همسایه: این روزها “قره باغ” به تیتر یک رسانه ها تبدیل شده نزاعی بر سر حاکمیت اراضی که سالهاست میان دو کشور ارمنستان و اذربایجان جریان دارد. منطقه ای بازمانده از شوروی سابق که دوکشور جداشده یعنی ارمنستان و آذربایجان هر کدام آن را برای خود می داند و سالهاست محل مناقشات دو کشور را فراهم کرده.

اگر تا پیش از این دو کشور به اتش افروزی ها و خط و نشان های گاه و بیگاه اکتفا می کردند این بار اما دامنه درگیری ها به حدی رسیده که واکنش فوری مجامع بین المللی را همراه داشته است.

این درگیری‌ها از سطح تبادل آتش معمول و پراکنده میان دو طرف که آخرین مورد آن دو ماه پیش دست کم ۱۶ کشته برجای گذاشت، فراتر رفته و به ادعای باکو بر تسلط نیروهای ارتش جمهوری آذربایجان در چند روستای تحت کنترل جمهوری ارمنستان منجر شده است.

شمار تلفات جانی درگیری‌های تازه هنوز به صورت دقیق مشخص نیست اما هر دو طرف می‌گویند که در جریان نبردهای صبح روز یکشنبه ۲۷ سپتامبر تعدادی نظامی و غیرنظامی جان خود را از دست داده‌اند.

تنش و تشدید درگیری در منطقه قره ‌باغ این بار با صدور فرمان «حکومت نظامی» و «بسیج عمومی» از سوی رهبران حاکم بر قره باغ و نیز مقامات دولت ارمنستان همراه شده است.

چالش‌های یک معضل قدیمی

معضل قره‌باغ، در بطن خود، معضلی نقطه‌ای و بدون ارتباط با تحولات پیرامون خود نیست و ریشه حقیقی اختلافات اراضی و قلمروهای سیاسی در قفقاز و آذربایجان را باید در گذشته دور بررسی کرد.
با آن که در دوران سقوط نظام پادشاهی روسیه، قفقاز از روسیه جدا شد و آذربایجان و ارمنستان، استقلال پیدا کردند، اما در کمتر از یک سال، ارتش سرخ، استقلال کوتاه‌مدت را از آنان گرفت و به خاک اتحاد جماهیر شوروی ضمیمه شدند.

اما در سال 1991 میلادی و پس از انحلال مدل سوسیالیستی شوروی، آذربایجان و ارمنستان نیز دوباره اعلام استقلال کردند.
تا آن زمان، وجود یک سیستم قدرتمند مرکزی، مانع از اختلافات آنان شده بود، اما موقعیت خاص قره‌ باغ مشکلاتی تازه به‌همراه آورد، چرا که ارامنه ساکن قره‌باغ، با استفاده از فاکتور برتری جمعیت، رفته رفته قدرت گرفتند.
ارامنه قره‌باغ با به‌دست‌گیری کنترل نواحی قره‌باغ کوهستانی، استانی خودمختار در جمهوری آذربایجان و اشغال هفت ناحیه پیرامونی آن در خاک جمهوری آذربایجان به‌عنوان مناطق حائل، موفق شدند حدود یک‌پنجم اراضی جمهوری آذربایجان را به کنترل خود دربیاورند.دو جمهوری سابق اتحاد شوروی یعنی ارمنستان و آذربایجان، 4 سال منتهی به استقلال‌شان در 1991 را در کشمکش و 4 سال آغاز استقلال را در جنگ بر سر قره‌باغ کوهستانی سپری کردند.
آنها از سال 1995 تاکنون در وضعیت آتش‌بس قرار داشتند اما در آوریل 2016 درگیری و برخورد نظامی در منطقه قره‌باغ را تجربه کردند.

ارمنستان، در درگیری‌های دو ماه اخیر، شهر طاووس در شمال غربی خاک آذربایجان را هدف قرار داد که در سمت ارمنی تاووش نامیده می‌شود و کیلومترها از محل نزاع در قره ‌باغ دور است و در نزدیکی مرز مشترک آذربایجان با ارمنستان و گرجستان و در شمال غربی شهر گنجه قرار دارد. آذربایجان مرزهای ارمنستان را به‌رسمیت می‌شناسد و ادعای ارضی درباره ارمنستان ندارد، اما ارمنستان در 30 سال گذشته 1/5 درصد خاک آذربایجان را به‌رغم دست‌کم 3 قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل تحت اشغال خود داشته و کیلومترها دورتر از منطقه مورد نزاع، به طاووس حمله می‌کند.
منطقه طاووس، منطقه‌ای راهبردی برای آذربایجان است که دروازه این جمهوری به گرجستان و از آنجا به ترکیه محسوب می‌شود.
خط لوله گاز تاناپ که گاز طبیعی میدان گازی شاه دنیز در دریای خزر را از طریق گرجستان به ترکیه و از آنجا به اروپا می‌رساند از این منطقه رد می‌شود.
همچنین خط لوله نفت باکو ــ تفلیس ــ جیهان نیز از همین منطقه رد می‌شود.
اگر ارمنستان بتواند به کوهستان‌های منطقه طاووس مسلط شود خواهد توانست ترانزیت انرژی از آذربایجان به ترکیه را متوقف کند و آذربایجان را با بحران اقتصادی مواجه سازد.

آماده‌باش در ارمنستان، حالت جنگی در آذربایجان

صبح روز یکشنبه 27 سپتامبر و پس از شلیک نخستین گلوله‌ها، ارمنستان اعلام آماده‌باش نظامی کرد.

الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان نیز، ابتدا شورای‌عالی فرماندهی نظامی را تشکیل داد و سپس به پارلمان کشورش رفت و حالت جنگی اعلام کرد. این اقدام علی‌اف در حالی انجام شده است که در درگیری‌های دو ماه پیش، تمایل چندانی به تحرک نظامی نشان نداد و مورد انتقاد قرار گرفته بود.

معضل قره‌باغ در سه دهه گذشته به یک موضوع حقوقی ــ امنیتی پیچیده تبدیل شده است و شواهد نشان می‌دهد که اراده‌ای جدی برای حل دیپلماتیک آن وجود ندارد.

حال بیم آن می‌رود که به‌شکل جدی و فراگیر، جنگی تمام عیار بین ارمنستان و آذربایجان صورت بگیرد، چرا که ایروان و باکو این بار و در دومین درگیری سال 2020 میلادی، جدی‌تر از قبل، به رویارویی برخاسته‌اند. از همین رو مجامع بین الملل هر دو کشور را به ارامش و صلح و مذاکره فراخوانده اند که مهم ترین واکنش ها را در ذیل می خوانیم:

اتحادیه اروپا: توقف درگیری و آغاز مذاکره

اتحادیه اروپا در نخستین واکنش به این درگیری ها خواستار توقف خصومت‌ها و بازگشت فوری طرفین مناقشه به میز مذاکرات شد.

شارل میشل رئیس شورای اتحادیه اروپا با انتشار پیامی در توییتر نوشت: «خبرهای منتشر شده مبنی بر خصومت و درگیری‌های تازه در منطقه قره ‌باغ نگرانی های شدیدی را بر انگیخته است.»

روسیه: آتش بس فوری

مسکو در نخستین واکنش به شعله ور شدن دوباره آتش جنگ میان آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره ‌باغ که گفته می‌شود تلفانی را در میان غیرنظامیان به همراه داشته، خواهان «آتش بس فوری» در منطقه  قره باغ شد.

ایران: آماده برای میانجی گری

ذکر این نکته لازم است که سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال مناقشه قره‌باغ  همواره سیاست مصالحه، تعادل و آشتی‌جویی بوده است.
تهران تلاش کرده است در این حوزه، سیاست متوازن‌سازی و خط‌مشی حل‌وفصل اختلافات کشورهای همجوار را دنبال کند.
از دید جمهوری اسلامی ایران، ثبات منطقه در گروی حل مناقشه‌های موجود و جلوگیری از بروز زمینه برای مناقشه جدید است،
چنین هدفی، صرفاً در چارچوب همکاری‌های منطقه‌ای میسر میشود.
ایران، تشدید درگیری‌ها در قره باغ را همچون منبع ناامنی در منطقه می‌داند و همواره خواهان توقف فوری نزاع، خشونت‌ و درگیری بوده است، در این راستا، ایران ضمن ابراز نارضایتی از مداخله بازیگران غیرمنطقه‌ای، همواره آمادگی خود را برای انجام میانجی‌گری میان طرفین مناقشه اعلام کرده است.
محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان در توییتر نوشت: «ایران به‌دقت خشونت هشدارآمیز در منطقه قره باغ را زیر نظر دارد. ما از همه طرفها خواستار پایان سریع خصومت‌ها و گفتگو برای حل اختلافات هستیم. همسایگان ما اولویت ما هستند و ما آماده فراهم کردن شرایطی خوب برای گفتگوها هستیم. منطقه ما اکنون به صلح و آرامش نیاز دارد.»

ترکیه: تمام قد کنار باکو ایستاده ایم

ترکیه در پرونده اختلافات ارمنستان ــ آذربایجان، یکی از بازیگران مهم و تاثیرگذار است  و حمایت تمام و کمال جمهوری آنکارا از باکو، امر عجیبی نیست. در مورد دلایل اهمیت این رابطه از منظر منافع ترکیه، می‌توان به دلایل زیر اشاره کرد:

1. یوستار نژادی و قومی ترکیه و آذربایجان، از منظر دولتمردان آنکارا، موضوع مهمی است و حالا عبارت «یک ملت، دو وطن» در ادبیات سیاسی ترکیه، عبارتی آشنا و جاافتاده است و با توجه به اختلافات تاریخی عمیقی که بین ترکیه و ارمنستان وجود دارد، ترکیه همواره از آذربایجان حمایت کرده است و بنا بر اطلاعات منتشرشده در رسانه‌های ترکیه، ارمنستان نیز در چندین مقطع تاریخی، سلاح و امکانات در اختیار پ.ک.ک. گذاشته است.
2. ظرفیت گازی آذربایجان و موضوع مهمی همچون پروژه تاناپ یا انتقال گاز آذربایجان به ترکیه که در دوران اقتدار حزب عدالت و توسعه انجام شده، آنکارا و باکو را به همدیگر، نزدیک و نزدیک‌تر کرده است. فاز آسیایی این پروژه به‌طول 1850 کیلومتر در سال 2019 میلادی به بهره‌برداری رسیده است و تداوم آن برای ترکیه اهمیت بالایی دارد.
3. تقویت جایگاه ترکیه در آسیای میانه و قفقاز و بهره‌گیری از ظرفیت‌های سیاسی و اقتصادی «شورای ترک» و حتی ایده تأسیس ارتش کشورهای ترک‌زبان، در گروی تداوم روابط استراتژیک ترکیه و آذربایجان است و در چند سال اخیر، آذربایجان در حوزه صنایع دفاعی نیز از حمایت‌های ترکیه برخوردار شده است و حتی کم نیستند شمار برخی از سیاستمدارانی که معتقد به ضرورت اعزام نظامیان ترکیه به آذربایجان هستند.

اما طبیعتاً چنین موضوع حساسی، موازنه روسیه را به‌یاد دولتمردان آنکارا می‌آورد و در این مورد نگرشی محتاطانه دارند.
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور، ابراهیم کالن سخنگو و مشاور سیاست خارجی رئیس جمهور، مصطفی شن توپ رئیس پارلمان  و ژنرال خلوصی آکار وزیر دفاع از مهم‌ترین مقامات سیاسی بو که در حمایت از آذربایجان موضع‌گیری کردند.
همچنین مرال آکشنر رهبر حزب خوب و از مخالفین اردوغان، دولت باغچلی رهبر حزب حرکت ملی و دیگر مقامات سیاسی ترکیه نیز همگی کنار باکو ایستادند.